| PÊNÛS |  |
2017-03-14
پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا
وەرگێڕان و ئامادەکردنى: ڕەسوول بەختیار
Ù¾ÛŽØ´Û•Ú©Ù‰:
خوێندن Ùˆ Ùێرکردن، هۆیەکى سەلمێندراوە بۆ سەرکەوتنى نەتەوەکان. Ù„Û• هەموو ڕوویەکەوە، سەرکەوتن Ùˆ پێشکەوتنى وڵاتان بە Ù‡Û†Ù‰ کوالێتیى بەرزى خوێندنەوە بەرەو لووتکە دەچێت. نموونە بۆ پڕۆسەى خوێندن Ú¯Û•Ù„ÛŽÚ© زۆرە و، دەتوانین چەندین خەسڵەتى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن ÙˆÛ•Ú© نموونە بخەینە ڕوو. دروشمى هەموو وڵاتان جەخت Ù„Û• بەرزى Ùˆ مەزنیی پەروەردە Ùˆ خوێندن Ùˆ Ùێرکردن دەکاتەوە، بەڵام تا چەند سەرکەوتووە، دەگەڕێتەوە بۆ ئاستى پێشکەوتنى ئەو وڵاتە Ù„Û• نێوەندى پێشکەوتنى وڵاتانى جیهاندا. بۆیە زۆربەى وڵاتان گرینگییەکى زۆر بە خوێندن دەدەن، تا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ Ú•Û•ÙˆÚ•Û•ÙˆÛ•Ù‰ پێشکەوتندا هاوشان بن و، بتوانن بە هەموو شێوەیەک زیاتر بەهاکانى ڕۆشنبیرى بە دەوروبەریان بناسێنن. وڵاتى مالیزیا Ù„Û•Ùˆ وڵاتە ئیسلامییانەیە، Ú©Û• توانیویەتى بە Ù‡Û†Ù‰ گرینگیدان بە پەروەردە Ùˆ خوێندن Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• ئاست وڵاتە پێشکەوتووەکانى جیهاندا بێت و، بتوانێت نەوەیەکى ڕۆشنبیر Ùˆ نزیک Ù„Û• تەکنەلۆژی بهێنێتە کایەوە و، Ù„Û• هەموو ڕووەکانى تەکنەلۆژییهوە باڵادەست بێت. دەکرێ سوود Ù„Û• نموونەى وڵاتى مالیزیا وەربگیرێت، Ù†Û•Ú© تەنیا لەسەر کاغەز Ùˆ پێشکەشکردنی ڕاپۆرت، بەڵکوو پراکتیکكردنى هەموو خاڵەکانى پێشکەوتن، ئەرکێکە تا Ù„Û• نزیکەوە Ù„Û• هەموو بڕگەکان شارەزا بین Ùˆ سوودى Ù„ÛŽ وەربگرین. Ù„Û•Ù… توێژینەوەیەدا بەوردى باس Ù„Û• پڕۆسەى خوێندن Ùˆ پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û•Ùˆ وڵاتەدا کراوە؛ ئێستایش ئەو وڵاتە بووەتە نموونەیەکى باڵاى وڵاتە پێشکەوتووەکانى جیهان، بە Ù‡Û†Ù‰ پەرەدان Ùˆ Ú¯Û•Ø´Û• Ùˆ گرینگیدانی بەو بوارە هەستیارە.
ماوەیەکى دوورودرێژ وڵاتى مالیزیا لەژێر دەستى ئینگلیزدا بوو؛ ئەمەیش بووە Ù‡Û†ÛŒ ئەوەی Ú©Û• نەتەوەى مالیزى نەتوانێت خۆى سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن دابنێت. بەڵام، دواى ئەوەى مالیزیا Ù„Û• ساڵى 1957دا سەربەخۆییى بەدەست هێنا Ùˆ داگیرکاریى بریتانیا ئەو وڵاتەى بەجێ هێشت، پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن بووە بەشێکى دانەبڕاوى سیاسەتى پەرەپێدان Ùˆ گەشەپێدانى مالیزیا. بۆیە کەرتى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردە، چەندین گۆڕانکاریى یەک Ù„Û• دواى یەکى بەخۆیەوە گرت. ئەمە Ùˆ Ù„Û• ماوهی سى ساڵى ڕابردوودا، دەوڵەت بۆ زیاتر برەودان بە Ú©Û†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ØŒ چەندین Ù‡Û•ÙˆÚµ Ùˆ کۆششى دا. بۆ ئەمەیش هەموو هەوڵەکانى بۆ ئەوە بوو تا سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن یەکگرتوو بێت Ùˆ گۆڕانکارى Ù„Û•Ù†ÛŽÙˆ Ú©Û†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•Ù‰ مالیزى بکات. ئەمەیش لەپێناو پەیڕەوکردنێکى نیشتمانى بۆ پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ùˆ هێنانەکایەوەی سیستەمێکى گونجاو، ÙˆÛ•Ú© بەکارهێنانى زمانى نەتەوەیى؛ بەو پێیەى باشترین Ù‡Û•ÙˆÚµÛ• بۆ گەیاندن. ئەمەیش وای کرد Ù„Û•Ù… ماوەیەدا Ù„Û• هەموو قۆناغەکانى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردەدا چەندین هەنگاو بچنە Ù¾ÛŽØ´. Ù„Û• لایەکى دیکەوە، بووە Ù‡Û†Ù‰ هاتنەکایەوەى کوالێتیی بەرزى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردە Ù„Û• هەموو ڕوویەکەوە. بۆ ئەمەیش هەنگاویان نا، تا بوارە تەکنەلۆژییەکان بخەنە Ù†ÛŽÙˆ پەروەردە Ùˆ Ùێرکردنەوە و، هەمووی ئەمانەیش، بووە Ù‡Û†Ù‰ ئەوەى زیاتر گرینگى بە مامۆستا بدرێت و، سیستەمى پەروەدە Ùˆ Ùێرکردن چەندین ڕووى چاکسازى بەخۆیەوە بگرێت، تا Ù„Û•Ùˆ بوارەدا ئامانجەکان بەدەست بێنن؛ ÙˆÛ•Ú© بەرزکردنەوەی پلەى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ùˆ ڕاهێنان تا هەموو هاووڵاتییەکى مالیزى سوودى Ù„ÛŽ وەربگرێت، بۆ ئەوەى تا ساڵى 2020ØŒ مالیزیا یەکێک Ù„Û•Ùˆ دەوڵەتە مەزنانە بێت، Ú©Û• گرینگى بە پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن دەدەن.
ئەو هۆکارانەى بوونە Ù‡Û†Ù‰ دامەزراندن Ùˆ گەشەپێدانى پەروەدە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا
پەروەدە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا کاریگەریی Ù„Û• چەندین هۆکارى ڕۆشنبیرى وەرگرت، Ú©Û• بووە Ù‡Û†Ù‰ دەرکەوتنێکى بەهێزى سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا. Ù„Û• ڕووى جوگراÙییەوە ڕووبەرى گشتیى مالیزیا 329758 Ú©Ù…2 (کیلۆمەتر دووجا)یە. مالیزیا دەکەوێتە باشوورى ڕۆژهەڵاتى کیشوەرى ئاسیا، Ù„Û• نزیک Ù‡ÛŽÚµÙ‰ ئیستوا (Ù‡ÛŽÚµÛŒ کەمەرەیی) Ùˆ ڕووبەرێکى Ùراوانى هەیە لەسەر دەریاى هیندەوە تا چین؛ 3000 میل لەسەر زەریاى هیندەوە تا دەریاى باشوورى چین؛ درێژیى کەنارى سراواک Ùˆ سەباØØŒ واتە مالیزیاى ڕۆژهەڵات 1400 میلە. بەپێى ئامارى 2008 ژمارەى دانیشتووانى مالیزیا 27 ملیۆن Ùˆ 757 هەزار کەسە، واتە 0.41%Ù‰ Ú©Û†ÛŒ گشتیى دانیشتووانى جیهان. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى گرÙت Ùˆ ئاستەنگەکانى زۆربوونى دانیشتووان، Øکوومەتى مالیزیا Ù¾Ú•Û†Ú˜Û•Ù‰ چهندین بهرنامهی دانا، تا ببێتە بنەمایەک بۆ چارەسەرکردنى هەموو Ú©ÛŽØ´Û• Ùˆ گرÙتێکى ئەو وڵاتە. هاوكات چەمکەکانى پەروەردەى دانیشتووانى Ù„Û• ڕهوتی ئامادەکردنى مامۆستای وڵاتدا هێنایە کایەوە. زمانى مالیزی، یان مالاوى، زمانى Ùێرکردن بوو Ù„Û• قۆناغى یەکەمدا، واته هەر Ù„Û• ساڵى 1967Û•ÙˆÛ•. زمانى مالیزی بە ڕێنووسى لاتینى، یان عەرەبى دەنووسرێت، Ù„Û• تەک ئەوەى چەندین شێوەزاری ناوچەیی هەیە، Ú©Û• Ù„Û• زۆر شوێنى مالیزیا قسەیان Ù¾ÛŽ دەکرێت؛ بەتایبەت Ù„Û• هەرێمە جۆراوجۆرەکان. گەلى مالیزیا Ù„Û• چەندین Ú•Û•Ú†Û•ÚµÛ•Ú©ÛŒ ÙˆÛ•Ú© مالاوی، چینى Ùˆ هیندى Ù¾ÛŽÚ© دێت. چینییەکان بە شێوەزاری باوکانیان قسە دەکەن، هیندییەکان بە زمانەکانى تامیلى Ùˆ هیندۆسى قسە دەکەن؛ ئهمه Ù„Û• تەک چەندین شێوەزار Ùˆ زمانى دیکەدا. ئەوەى تێبینی دەکرێت، زمانى ئینگلیزى Ù„Û• چوارچێوەیەکى Ùراواندا قسەى Ù¾ÛŽ دەکرێت؛ بەتایبەتی Ù„Û• Ùەرمانگە Øکوومییەکان Ùˆ بوارە بازرگانییەکاندا وانەی زمانى ئینگلیزی ÙˆÛ•Ú© ماددەیەکى چەسپاو Ù„Û• قوتابخانەکانى مالیزیادا بۆ خوێندن دانراوە. Ù„Û• لایەکى دیکەیشەوە زمانى مالیزى، زمانى Ùێرکردنە Ù„Û• هەموو قۆناغەکانى خوێندندا، Ù„Û•Ú¯Û•Úµ مانەوەى زمانى ئینگلیزى ÙˆÛ•Ú© زمانى دووەم.
Ù„Û• ڕووى کۆمەڵایەتیشەوە مالیزیا Ù„Û• سەردەمى داگیرکردنیدا Ù„Û• نێوەندى پێکهاتەیەکى جۆراوجۆردا بوو؛ بۆ ئەمەیش داگیرکار پشێوى Ùˆ ئاگرى Ùیتنەى Ù„Û• سەرجەم ڕەچەڵەکەکاندا دەنایەوە. Ù„Û•Ùˆ سەردەمیشدا Ú©Û†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•Ù‰ مالیزى بەتەواوەتى Ù„ÛŽÚ© ترازابوو. Ù„Û• ڕووی بژێوی ژیان چینەکانى Ú©Û†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• داهاتیان دیار نەبوو. داهاتی هەندێکیان زۆر بەرز بوو Ùˆ Ù‡ÛŒ هەندێکیشیان نزم بوو. تەنیا پله Ùˆ پۆستە كارگێڕییهكان لەژێر دەستى ئینگلیزەکاندا بوو، Ú©Û•Ú†Ù‰ هاووڵاتیان تەنیا کارە بچووکەنیان Ù¾ÛŽ دەدرا؛ ئەمەیش بەڕوونى دیار بوو، تا سەردەمى داگیرکاریى ئینگلیز. بەڵام کاتێک مالیزیا سەربەخۆییى وەرگرت، بووە دەروازەیەک تا هاووڵاتیى مالیزى بتوانێت پۆستى گەورە وەربگرێت و، بتوانن Ù„Û• هەموو ڕوویەکەوە دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بهێننە ئاراوه. Ù„Û• ڕووی ئایینیشەوە، ئیسلام ئایینى Ùەرمیى دەوڵەتى مالیزیایە، Ù„Û• تەک ئەوەى جۆراوجۆریى نەتەوە Ùˆ گەلەکان Ù„Û• مالیزیا، بووەتە Ù‡Û†Ù‰ Ùرەییى ئایینى Ù„Û•Ùˆ وڵاتەدا؛ ئایینى چینییەکان، بوزى Ùˆ تاوییە و، هیندییەکانیش ئایینى هیندۆسییان هەیە، لەتەک کەمینەیەکی کریستانییەکان (مەسیØÙ‰). بۆ ئەمەیش، دەستوور ئەوەى چەسپاندووە، Ú©Û• ئازادیى پەرستن بۆ هەمووانە.
لە لایەکى دیکەوە ئابووریى مالیزیا پشت بە کشتوکاڵ و پیشەسازى و ڕاوەماسى دەبەستێت و، یەکێکە لەو وڵاتانەى بەرهەمى هەناردەى زۆرە و، هەر لە باکوورە تا باشوور، ئابووریى مالیزیا زیاتر پشت بە کشتوکاڵ دەبەستێت.
بنەماى سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا
بە شێوەیەکى گشتى سەرەتاى ساڵى خوێندن Ù„Û• مالیزیا Ù„Û• ڕێكهوتى یەکى ژانویە دەست Ù¾ÛŽ دەکات، تا ØÛ•Ùتەى سێیەمى نۆڤەمبەر. ڕۆژانى خوێندنیش Ù„Û• ماوەى ساڵێکدا، 190 Ú•Û†Ú˜Û•. سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا بە چەندین قۆناغدا تێپەڕ دەبێ، بەم شێوەیەى خوارەوە:
پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• Ù¾ÛŽØ´ خوێندن:
پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• Ù¾ÛŽØ´ خوێندن، یان ئەوەى ناسراوە بە باخچەى ساوایان، بەشێک نییە Ù„Û• سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردنى Ùەرمى، چونکە ئەم جۆرە Ùێرکردن Ùˆ پەروەردەیە، Ù„Û• Ú•ÛŽÛŒ Ú©Û†Ù…Û•ÚµÛŽÚ© Ù„Û• دەزگه Øکوومییەکان Ùˆ دەستەى تایبەت Ùˆ ڕێکخراوە خۆبەخشەکانەوە، بۆ منداڵانى تەمەنى نێوان چوار تا Ø´Û•Ø´ ساڵ Ú•ÛŽÚ© دەخرێت؛ بەڵام هەموو دەزگهکانى باخچەى ساوایان لەژێر چاودێریى وەزارەتى Ùێرکردندان.
Ùێرکردنى Ù¾ÛŽØ´ خوێندن Ù„Û• مالیزیا بەخۆڕایییە، Ú©Û• Ù„Û• لایەن چەندین دەستەى Øکوومى Ùˆ تایبەت Ùˆ ڕێکخراوە خۆبەخشەکانەوە بەڕێوە دەچێت. Ù„Û• ساڵى 1996دا Ú•ÛŽÚ˜Û•Ù‰ منداڵانى باخچەى ساوایان، Ù„Û• ژمارەى قوتابیانى قوتابخانە سەرەتایییەکانهوه نزیک بوو؛ واتە 70%ÛŒ منداڵان Ù„Û• باخچەى ساوایان بوون.
منداڵانى مالیزیا Ù„Û• تەمەنى 4-6 ساڵى، پێوەندی بە باخچەى ساوایانهوه دەکەن. Ù„Û• ساڵى 1996ÛŒ وەزارەتى Ùێرکردن Ùˆ خوێندنى مالیزیا، یاسایەکى دانا Ùˆ بەو پێیەی Ùێرکردنى Ù¾ÛŽØ´ خوێندن – باخچەى ساوایان ـــ بووە بەشێک Ù„Û• خوێندن Ùˆ Ùێرکردن. بۆ ئەو مەبەستەیش دەوڵەتى مالیزیا چەندین نەخشە Ùˆ Ù‡ÛŽÚµÙ‰ پتەوى دانا؛ بەتایبەت ئەو پەیڕەوهى Ú©Û• Ù„Û• لایەن وەزارەتى Ùێرکردنەوە دەخرێتە ڕوو.
ئەو پەیڕەو و پرۆگرامانەیش هەموویان لە تەک قۆناغى تەمەنى ئەو منداڵانەدا گونجاون؛ لەگەڵ ئەوەى لەگەڵ قوناغى گەشە و گرینگى و پێداویستییەکانیاندا هاوشانن. ئەم پرۆگرامەیش جەخت لە منداڵ دەکاتەوە، هەروەها گونجاوە لە پاڵ ڕەگەز و خەسڵەتى منداڵانە؛ ئەمەیش بە پەیوەستکردن و جۆشکردنى ژینگەى قوتابخانە و ماڵەوە.
ئامانجە گشتییەکانى Ùێرکردن Ù„Û• Ù¾ÛŽØ´ قوتابخانە –باخچەى ساوایان، بەم شێوەیەیە:
- گەشە و پەرەپێدانیان بۆ خۆشەویستیى نیشتمان.
- پەیڕەوکردنى بهها ئایینییەکان.
- پەیڕەوکردنى ڕهوشت و ئاكار به شێوازێكی لهبار.
- ڕێزگرتن لە زمانى نەتەوەیى و نیشتمانى و بەکارهێنانى.
- بەکارهێنانى زمانى ئینگلیزى، وەک زمانى دووەم.
- پەرەپێدان و گەشەکردنى خود و ڕێزگرتنى.
- هاندان بۆ دۆزینەوە و داهێنان و، تا سەلیقەیان بۆ جوانى و بههاكان.
بۆ بەدەستهێنانى هەموو ئامانجەکانى سەرەوە چەندین بوار بۆ قوتابیان دەخرێتە ڕوو، ÙˆÛ•Ú©: Ùێرکردنى هاووڵاتیبوون Ùˆ خوێندنى ئیسلامى Ùˆ پەروەردە Ùˆ ڕەوشت Ùˆ بەکارهێنانى زمانى نیشتمانى Ùˆ Ùێرکردنى زمانى ئینگلیزى Ùˆ پەرەپێدان بە زمان Ùˆ Ù„Û•Ø´ Ùˆ بوارە کۆمەڵایەتییەکان Ùˆ زانیارییەکان Ù„Û• ڕووی جوانى Ùˆ داهێنانەوە. بە شێوەیەکى گشتى کاتژمێرەکانى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردە Ù„Û• باخچەى ساوایاندا، ڕۆژانە سێ کاتژمێر Ùˆ نیوە و، Ù„Û• ØÛ•Ùتەیەکدا 5-7 Ú•Û†Ú˜ بەردەوام دەبێت.
Ùێرکردن Ùˆ قوتابخانە سەرەتایییەکان
Ùێرکردن Ùˆ قوتابخانە سەرەتایییەکان Ù„Û• مالیزیا Ø´Û•Ø´ ساڵ دەخایەنێت. ئەوەیش تێبینى دەکرێت Ú©Û• دەشێ ئەو قۆناغە بە 5ØŒ یان 7 ساڵ تەواو بکرێت. منداڵان Ù„Û• تەمەنى Ø´Û•Ø´ ساڵییەوە دەچنە قوتابخانەى سەرەتایى و، ئەو قۆناغەی خوێندن Ù„Û• مالیزیا بەخۆڕاییە. ئامانجیش Ù„Û•Ù…Û•ØŒ گرهنتیكردنى پەرەپێدان Ùˆ گەشەپێدانى هاوسەنگە، تا تواناکانى منداڵ پهره Ù¾ÛŽ بدرێ، Ú©Û• لایەنەکانى ئەقڵ Ùˆ گیان Ùˆ هەڵچوون Ùˆ تەندروستیى Ù„Û•Ø´ دەگرێتەوە. بۆیە هەوڵەکانى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û•Ù… قۆناغەدا بۆ ئەوەیە، منداڵان ئەم خاڵانەى خوارەوە Ùێر ببن:
- تواناى Ùێربوونى زمانى مالیزى، Ú©Û• زمانى نیشتمانى Ùˆ Ùەرمییە Ù„Û• وڵاتدا.
- Ùێری زمان بێ، (گوێگرتن، قسەکردن، خوێندنەوە Ùˆ نووسین).
- تواناى خوێندنى هەبێت.
- Ùێربوونى زمانى ئینگلیزى، ÙˆÛ•Ú© زمانى دووەم.
- سەبارەت بە ژینگە هەستیار بێت و، گرینگیى پێ بدات.
- تواناى زانستى و تەکنیکیى لە لا بێتە کایەوە.
- گرینگیدان بەو چالاکییە ڕۆشنبیری و خۆشگوزەرانییانەی لەگەڵ کەلتوورى نیشتمانیدا هاوشان بن.
- گرینگیدان بە تەندروستیى تاک و وەرزش.
- تواتاى هەبێ تا قورئان بخوێنێتەوە، لە تەک ئەزبەرکردنى ئایەتەکانى قورئانى پیرۆز.
- ههر له سهرهتاوه Ùێری باوهڕداری بكرێ، وهك باوهڕی بهخودا ههبێ.
- پشتگیریکردنى بەها نیشتمانییەکان.
- پەرەپێدانى بەهرە و هاندان بۆ داهێنان.
- کەسێکى بەڕەوشت بێت و ڕێز لە بەهاکان بگرێت.
دوو جۆر قوتابخانە لە مالیزیا هەیە: یەکەمیان، بۆ قوتابییە مالیزییەکان، کە تێیدا زمانى خوێندن مالیزییە؛ دووەمیان، بۆ قوتابیانی چینى و تامیلی، کە تێیدا خوێندن بە زمانى خۆیانە. لە تەک ئەوەى زمانى مالیزی دەخوێنن، زمانى ئینگلیزیش لە هەموو قوتابخانەکاندا وەک زمانى دووەم دەخوێندرێت، کە قوتابى لە یەکەم پۆلەوە تا پۆلى شەشەم دەیخوێنێت. ههروا بهردهوام، ئاستى تێگهیشتنی هەڵسەنگاندنى بۆ بكرێ.
سەرەڕاى ئەوەى خوێندنى سەرەتایى Ù„Û• ڕووی Ùەرمییەوە Ø´Û•Ø´ ساڵە، بەڵام قوتابیان دەتوانن بە پێنج ساڵ ئەو قوناغە ببڕن. هەندێکى دیکەی قوتابیان، دەتوانن بە Øەوت ساڵ تەواوى بکەن. Ù„Û• کۆتاییى قوناغى سەرەتاییدا، قوتابى تاقیکردنەوەیەکى Ù¾ÛŽ دەکرێت، Ú©Û• ناسراوە بە تاقیکردنەوەى بەکەلۆریا؛ کەوتنیش Ù„Û•Ù… قوناغەدا ناگاتە 0.6%.
بۆ ئەوەى خوێندنى سەرەتایى هەموو منداڵانى مالیزیا بگرێتەوە، كهچی ئهو كات ژمارهی قوتابخانهكان زۆر نهبوون. بۆیه جۆرە پاڵەپەستۆیەک لەسەر قوتابخانەکان دروست بوو و، قوتابخانهكانيش پڕ بوون له قوتابی؛ به ڕاددهیهك جێگهیان نهدهبۆوه. ئەمەیش واى لە وەزارەتى خوێندن و پەروەردە کرد، خوێندنى بەیانیان و ئێواران دابنێت. لە ساڵى 1996دا لە هەر پۆلێکدا 32،8 قوتابى هەبوو، بۆ هەر 20 قوتابییەکیش مامۆستایەک هەیە. سەبارەت بە پڕۆسەى هەڵسەنگاندن لە قۆناغى سەرەتاییدا، دوو جۆر هەڵسەنگاندن و تاقيكردنهوه هەیە:
- جۆرى یەکەم، ناسراوە بە تاقیکردنەوەى قوتابخانە سەرەتایییەکان. ئەم جۆرە هەڵسەنگاندنە جەخت لە لایەنەکانى زانیارى و کارایییە سەرەکییەکانى نووسین و خوێندنەوە و بیرکارى دەکاتەوە؛ لە پاڵ ئەو ماددانەى کە پەیوەستن بە زمانى مالیزی و ئینگلیزى و زانست و بیرکارییەوە. لەگەڵ ئەوەى هەموو قوتابییەکى مالیزی، دەبێ لە ڕووی وانەکانى ئایینەوە هەڵبسەنگێندرێت و، ئەنجامەکەیشی بەشێکە لە ئەنجامى کۆتایى.
- جۆرى دووەم، ناسراوە بە هەڵسەنگاندنى ئاستى یەکەم (Level one assessment). ئەم هەڵسەنگاندنەیش تاقیکردنەوەى ئامادەیییە و، وەزارەتى خوێندن Ùˆ پەروەردە دەتوانن ئەو قوتابیانە هەڵبژێرن Ú©Û• توانا Ùˆ کارامەیییان بەرزە؛ واتە توانایەکى بەرزیان Ù„Û• Ùێربووندا هەیە، تا ڕاستەوخۆ بچنە پۆلى پێنجەم، هەروەها Ù„Û• ڕووی قسەکردن Ùˆ بیرکردنەوە Ùˆ چەندایەتییەوە تاقی دەکرێنەوە.
لە لایەکى دیکەوە لەگهڵ هەر دوو جۆرى هەڵسەنگاندن، ساڵانەیش لە نێوەندى ساڵى خوێندندا هەڵدەسەنگێندرێن، بۆ ئەوەى قوتابى لە ڕووی زانستی و کارایییەوە تاقى بکرێتەوە؛ ئەم تاقیکردنەوەیەیش بە قسەکردن و نووسینی قوتابى تاقی دەکرێتەوە.
خوێندنى ناوەندى
خوێندنى ناوەندى لە مالیزیا لە دوو بڕگە پێک دێت:
- خوێندنى ناوەندى، یان خوێندنى ئامادەیى (Lower Secondary School)ØŒ Ú©Û• بۆ سێ ساڵە (بەڵام بۆ قوتابییە چینی Ùˆ تامیلییەکان بۆ چوار ساڵە)ØŒ ساڵێکیان بۆ زیاد دەکرێت تا زمانى مالیزی Ùێر ببن؛ چونکە Ù„Û• قوتابخانە ناوەندییەکاندا زمانى خوێندنە.
- کاتێک قوتابى ئەو سێ ساڵە تەواو دەکات، تاقیکردنەوەیەکى کۆتایى دەکات، بۆ ئەوەی بتوانێت بچێتە قوتابخانەى ناوەندیی باڵا (Upper Secondary School)، کە بۆ ماوەى دوو ساڵە و، چەندین قوتابخانەى ئەکادیمى و هونەرى و پیشەگەرى و ئایینیى تێدایە.
لە قوتابخانە ناوەندییەکاندا، قوتابى دەتوانێت ئەو ئامانجانە بەدەست بێنێت:
- باشتر Ùێرى زمانى مالیزی دەبن، بە شێوەیەک Ù„Û• هەموو ڕوویەکەوە Ù„Û• زمانەکە شارەزان؛ بەو پێیەى زمانێکى Ùەرمییە بۆ وەرگرتنى زانیارى Ùˆ خاڵێكی گرنگه بۆ پاراستنی یەکێتیى نیشتمانى.
- پەرەپێدانى تواناى ئەقڵى، لە ڕووی بیرکردنەوە و ڕەخنە و داهێنانەوە.
- وەرگرتنى زانست و پەرەپێدانى کارایییە جیاجیاکان و بەکارهێنانیان لە ژیانى ڕۆژانەیاندا.
- هاوشانبوون لەگەڵ پێشکەوتنى تەکنەلۆژى و خێرایى لە بوارەکانى زانیارییە جۆراوجۆرەکاندا.
- زیاترکردنى تواناکانیان بۆ خۆیان و بۆ کومەڵگەکەیان.
- پەرەپێدانى متمانەبەخۆبوون بۆ ئەوەى ڕووبەڕووى ناخۆشییەکانی ژیانیان ببەنەوە.
- تێگەیشتنى تەواو لە مێژووى وڵاتەکەیان، لە تەک هەموو دۆخە ئابوورى و کۆمەڵایەتى و کهلتوورییەکان کە بە وڵاتدا تێپەڕ یووە.
- هۆشیاربوون لە تەندروستیى تاک و چۆنیەتیى پاراستنیدا.
- وەرگرتنى بەها ڕەوشتییەکان و کارکردن پێیان.
- ئارەزوویان لە زانیارى، بۆ پەرەپێدانى خۆیان بەردەوام بێت.
- پەرەپێدان و گەشەیەکى قووڵ بەرامبەر بە بەرپرسیارێتی، تا لەپێناو نیشتمان و ئایینەکەیاندا قوربانى بدەن.
خوێندنى مالیزى، پرۆگرامێکى گشتى بۆ هەموو قوتابیان، بەبێ پشتگوێخستنى جیاکارییە ڕۆشنبیرى و نەتەوەیییەکانى وڵات، دەخاتە ڕوو؛ ئەو پرۆگرامانەیش بە ئامانجى چەند بنەمایەک دانراون، بەم شێوەیە:
- بەردەوامبوون لە خوێندنى سەرەتایى تا قۆناغى ئامادەیى و کارایییە سەرەکییەکان.
- هەڵسەنگاندنى خوێندنى گشتى بۆ هەموو قوتابیان.
- لایەنهكانی ئەقڵى Ùˆ Ú•Û†ØÙ‰ Ùˆ تەندروستیى قوتابیان هەر Ù„Û• نێوەندى ئەو پرۆگرامەدا خراوەتە ڕوو.
- جەختکردنەوە لە بەهاکان.
- بەکارهێنانى بەردەوامى زمانى مالیزى لە خوێندندا.
- خوێندن بە درێژاییى ژیان.
هەروەها لەسەر قوتابییە چینى و تامیلییەکانە ماوەى ساڵێک زیاتر لە خوێندنى ناوەندیدا بخوێنن، بۆ ئەم مەبەستانە:
- قوتابیان بتوانن Ùێرى زمانى مالیزى بن، تا بتوانن Ù„Û• قوتابخانەى ناوەندیدا درێژە بە خوێندنیان بدەن.
- تا قوتابى بتوانێت بەبەردەوامى زمانى مالیزى بەکار بێنێت.
- چاندنى گیانى هاووڵاتیبوون لە نێوان قوتابیاندا.
- خستنەڕووى بەهاى کۆمەڵگەى مالیزی.
لەم پێناوەیشدا ئەو وانانە دەخوێندرێن:
- زمانى مالیزى و زمانى ئینگلیزى و زمانى چینى و زمانى تامیلی، ههروا بە شێوهیهكی زانستى زمانى مالیزى، پەروەردەى تەندروستى، وەرزش و پەروەردەى هونەرى بخوێندرێ.
- قوتابى Ù„Û• قۆناغى ناوەندیدا چەندین وانە دەخوێنێت، Ú©Û• بریتین له زمانى مالیزى Ùˆ زمانى ئینگلیزى Ùˆ بیرکاری و، خوێندنى ئایینى ئیسلامی Ùˆ زانست Ùˆ کارایییەکانى ژیان Ùˆ جوگراÙیا Ùˆ مێژوو Ùˆ پەروەردەى ڕەوەشت Ùˆ وەرزش Ùˆ پەروەردەى تەندروستى Ùˆ پەروەردەی هونەرى.
قوتابى، دەبێ چەندین ماددەى دیکە بە ئارەزووى خۆى بخوێنێت، کە خۆى لە چوار کۆمەڵەدا دەنوێنێت، بەم شێوەیە:
خوێندن لە ئاستى ناوەندیی باڵادا (ئامادهیی).
- مرۆڤایەتى.
- وانە هونەرى و پیشەگەرییەکان.
- زانست.
- خوێندنى ئیسلامى.
دوای ئەوەى قوتابى هەموو ئەو وانانەى خوێند، تاقی دەکرێتەوە تا بتوانێت بڕوانانە وەربگرێت و بچێتە قوتابخانەى ناوەندیی باڵا ) (Upper Secondary Level، چهند ئاستێكه؛ وەک قوتابخانە ئەکادیمییەکان و قوتابخانەى تەکنیکى و پیشەگەرى. قوتابى بەپێى تاقیکردنەوەى ناوەندى، هەموو ئەو ئاستانە دەبڕێت. ماوهی خوێندنیش دوو ساڵه و، لەو قوناغەیشدا هەموو بابهته ئەکادیمی و تەکنیکى و پیشەگەرییهكان دەخوێندرێت. ڕێژەى مامۆستایان لە خوێندنى ناوەندیدا لە وڵاتى مالیزیا، هەر مامۆستایەک 18 قوتابى وەبەر دەکەوێت و چڕیی پۆلەکانیش دەگاتە 34.8 قوتابى و، ڕێژەى چوونى قوتابیانى ئامادەییش دەگاتە 82.9%.
Ú•ÛŽ بە قوتابیانیش دەدرێ بە ئارەزووى خۆیان ئەو وانانە بخوێنن Ú©Û• زیاتر خۆیان ئارەزوویان لێیەتى و، بەم شێوەیە، ئەو قوتابیانە Ù„Û• چهند وانەيهكدا یەکێکیان هەڵدەبژێرن، Ú©Û• چوار جۆرە، ÙˆÛ•Ú©: خوێندنى مرۆڤایەتى Ùˆ خوێندنى پیشەگەرى Ùˆ خوێندنی زانستی Ùˆ خوێندنى ئیسلامى، بەپێى ئەو وانانەى Ú©Û• خوێندوویانە، جگە Ù„Û• جوگراÙیا Ùˆ پەروەردەى هونەرى Ùˆ تواناکانى ژیان، Ú©Û• ÙˆÛ•Ú© وانەى دەستنیشانکراو دەخوێندرێن. ژمارەى کاتژمێرەکانی خوێندن Ù„Û• ØÛ•Ùتەیەکدا، دەگاتە 25 کاتژمێر Ùˆ نیو؛ واتە 40 وانەى خوێندن، هەر وانەیەکیش 40 خولەکە.
قوتابخانە ناوەندییە هونەرییەکان چەند ئامانجێکیان هەیە، بەم شێوەیە:
- پێشکەشکردنی کارایییە هونەرییە سەرەکییەکان، تا خوێندنیان پێ تەواو بکرێت، بەتایبەت بەردەوامبوونیان لە دەزگە پۆلیتەکنیکییەکان و زانکۆدا.
- پێشکەشکردنى وانەى هونەرى، بەتایبەت بۆ ئەو قوتابیانەى ئارەزوویان لەو وانانە هەیە، تا دواتر تێیدا ببنە پسپۆڕ.
- بەرزکردنەوەى ئاستى هێزى کارى ڕاهێندراو و کارا، تا خزمهت به وڵات بكهن.
لهم قۆناغهی خوێندنیشدا، هەمان شێوەى قوتابخانە زانستییەکان دهخوێنن، کە لە قوتابخانە ئەکادیمییەکان دەخوێندرێ. بۆیە قوتابى، دەبێت ئەو وانانە بخوێنێت کە لەسەریەتى و، ئەوانەیش بخوێنێت کە بەپێى ئارەزووەکانیەتى.
سەبارەت بە قوتابخانە ناوەندییە پیشەگەرییەکان، کە خوێندنیان لە قوتابخانە ناوەندییەکان تەواو کردووە، ئەو خوێندنەش بۆ چەند ئامانجێکە، بەم شێوەیە:
- دابینکردنى هێزى کار بۆ کەرتەکانى بەرهەمهێنان و بازرگانى و پیشەسازى لە کۆمەڵگەدا.
- دابینکردنى پرۆگرامێکى ڕێک بۆ پێداویستییە جۆراوجۆرەکان، کە هیچ گۆرانکارییەکى بەسەردا نایەت.
- دابینکردنى کارایى و زانیارى، کە بنەماکەى خوێندن و ڕاهێنانە.
Ù„Û• پێناو کوالێتیى بەرزى خوێندن Ùˆ ڕاهێناندا Ú©Û• پەیوەستە بە چەندین کار، بۆ ئەمەیش کەرتى تایبەت هانى دەوڵەت دەدات، تا Ù„Û• Ùێرکردنى پیشەییدا هاوبەش بێت. بەو شێوەیە بەشێک Ù„Û• دەزگە Ùˆ کۆمپانیاکان بۆ ڕێکخستنى کارایى Ùˆ زانیاریى پیشەیى Ùˆ بازاڕى کار، هاوکاریى وەزارەتى خوێندن دەکەن، تا Ù„Û• دەزگە Ùˆ کۆمپانیاکاندا ڕاهێنان بکەن و، بتوانن کرێکارێکى کارا بەدەست بێنن Ú©Û• ڕاهێنراوە؛ Ù„Û• تەک هەموو ئەو وانانەى Ú©Û• Ù„Û• قوتابخانە خوێندوویانە، بەتایبەت Ù„Û• نێوەندى شارەزاییى زانستى، یان Ù„Û• نێوەندى کارگەکاندا Ùێرى بوونە.
خوێندن لە دواى قوناغى ناوەندى
Post Secondary education
ئەم قۆناغهی خوێندنیش بۆ وەرگرتنى بڕوانامەى باڵاى قوتابخانە مالیزییەکانە. لەم خوێندنەیشدا چەندین وانە دەخوێندرێت، کە قوتابى، خۆى ئارەزوویەتى؛ بەتایبەت ئەوانەى دەیانەوێت لە دواتردا بچنە زانکۆ. خوێندن لێرەدا دوو ساڵە؛ دەرچووانى ئەو قوتابخانەیەیش دەتوانن پێوەندی بە خوێندنى زانکۆوە بکەن.
خوێندنى باڵا:
خوێندنى باڵا Ù„Û• مالیزیا Ù‡Û•Ù„ÛŽÚ©Û• تا قوتابى خوێندنى ئەکادیمى Ù„Û• یەکێک Ù„Û• پسپۆڕییەکاندا تەواو بکات؛ ئەمەیش بە مەبەستى ئامادەکردنى پسپۆڕ Ù„Û• بوارە جیاجیاکاندا، تا بەرامبەر هەموو پێداویستییەکانى دەوڵەت Ùˆ هێنانەئاراى هێزى کارى ڕاهێنراو، ÙˆÛ•Ùادار بن. ئەو جۆرە خوێندنە، بۆ دانانى توێژینەوە Ùˆ خزمەتگوزاریى ڕاوێژکارى بۆ Ú©Û†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ØŒ چەندین ئاسانکارى دەخاتە ڕوو. دەزگهکانى خوێندنى باڵا، سێ جۆر لەخۆ دەگرێت، ÙˆÛ•Ú©: زانکۆ، کۆلیژە مامناوەندییەکان Ùˆ دەزگە پۆلیتەکنیکییەکان؛ خوێندنیش Ù„Û• زانکۆدا Ù„Û• نێوان سێ تا چوار ساڵە.
لە مالیزیا، چەندین زانکۆ هەیە، وەک زانکۆى نێودەوڵەتیی ئیسلامی، کە زانکۆیەکى نێودەوڵەتییە و بەپێى سروشتى خۆى، چەندین لایەنى نێودەوڵەتى سەرپەرشتیى دەکەن. تەنیا بۆ خوێندنى ئیسلامى و ئایینیش نییە، بەڵکوو خۆى لە چەندین بواردا دەنوێنێت؛ بە شێوەیەک خوێندن لە وەرگرتنى زانیاریدا ئاوێتەى بەها ئیسلامییەکان دەکرێت. لە لایەکى دیکەوە، کۆلیژە مامناوەندییەکان، تێیاندا خوێندن دەگاتە ئاستى دیپلۆم. دەزگە پۆلیتەکنیکییەکانیش، بۆ ئەوە دامەزراون تا لە بوارەکانى ئەندازیارى و بارزگانیدا بۆ دەرچووانى تەکنیکار و کارمەندى جێبەجێکارى مامناوەندیدا ڕاهێنان بکەن، خوێندنیش تێیدا لە نێوان دوو تا سێ ساڵە.
وەزارەتى خوێندن لە مالیزیا سەرپەرشتیی قوتابی دەکات تا پێوەندی بە زانکۆ ناوخۆیییەکانەوە بکات؛ ئەمە جگە لە زانکۆى نێودەوڵەتیی ئیسلامی، کە پەیوەستە بە چەندین پێوەر و خاڵ بۆ وەرگرتنى قوتابى.
هۆکارى پێشکەوتن Ù„Û• مالیزیا دامەزراندنى زانکۆى تایبەتە؛ بۆیە Øکوومەت Ú•ÛŽÙ‰ بە چەندین دەزگەى باڵا داوە، خوێندنى تایبەت بە خۆیان دامەزرێنن، ÙˆÛ•Ú© خوێندنى تەکنەلۆژیى زانیارى Ùˆ ئەندازە و، Øکوومەت Ú•ÛŽÙ‰ بە چەندین زانکۆی بیانى داوە، تا له وڵاتدا لق بکەنەوە.
پەروەردەى تایبەت لە مالیزیا
پرۆگرامى پەروەردەى تایبەت Ù„Û• مالیزیا بۆ قوتابیانی کەمەندامە، Ú©Û• خۆى Ù„Û• سێ جۆرى کەمەندامیدا دەنوێنێت: کەمەندامیى بینین، کەمەندامیى بیستن و، ئەو قوتابیانەى Ú©Û• بەئهستهم (بهزهØمهت) Ùێر دەبن. ئێستا ژمارەى قوتابخانەى خوێندنى تایبەت Ù„Û• مالیزیا، 31 قوتابخانەیە. ئەمەیش بەپێى سیاسەت Ùˆ بنەماى زانستى بەڕێوە دەچێت، تا قوتابیانى کەمەندامى سووک، Ù„Û•Ú¯Û•Úµ منداڵانى ئاسایی Ù„Û• یەک پۆلدا تێکەڵ بکەن، هەروەها ئەو منداڵانەى بەئهستهم Ùێر دەبن، Ù„Û•Ú¯Û•Úµ منداڵانى ئاسایى، Ù„Û• قوتابخانە ئاسایییەکاندا بهشداریی دەکەن لهنێو پۆلهكاندا.
ئێستا 4 هەزار منداڵ، کە کەمەندامییەکەیان سووکە، لە قوتابخانە ئاسایییەکاندان. هاوکات نزیکەى 600 مامۆستاى پسپۆڕ و ڕاهێندراو وانە بەو قوتابیانە دەڵێن. لهتهك ئهمهشدا وەزارەتى خوێندن و چەندین دەزگەى دیکە و ڕێکخراوى خۆبەخش، چەندین خزمەتگوزارى پێشکەش دەکەن بۆ ئەو منداڵانەى پێداویستیى تایبەتیان هەیە.
ئامادەکردنى مامۆستا لە مالیزیا
Ù„Û•Ùˆ Ú•Û†Ú˜Û•ÙˆÛ•Ù‰ مالیزیا سەربەخۆ بووە، پەیمانگەکانى ئامادەکردنى مامۆستا گرینگییەکى زۆریان Ù„Û• لایەن دەوڵەتەوە Ù¾ÛŽ دەدرێت، تا بتواندرێ نوێترین Ú•ÛŽ بدۆزرێتەوە بۆ دەرچوونى مامۆستایان بە شێوەیەکى پێشکەوتوو. بە Ù‡Û†Ù‰ سیاسەت Ùˆ ستراتیژیى خوێندنەوە، Ú©Û• پەیڕەوى دەکات، بۆ گشتگیرکردنى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردە Ù„Û• هەموو قوناغەکاندا. وەزارەت ناچار بوو چەندین پەیمانگەى ئامادەکردنى مامۆستایان بێنێتە کایەوە، تا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ پێشکەوتنى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• جیهاندا هاوشان بن.
سەبارەت بە ئامادەکردنى مامۆستایانی قوناغى سەرەتایى، بەپێى ئامارى ساڵى 1990، ژمارەى مامۆستایان گەیشتە 240 هەزار مامۆستا. لەگەڵ ئەوەى نیوەیان کارا نین، بۆیە دەوڵەت ناچار بوو چەندین پەیمانگەى مامۆستایان بکاتەوە، تا بە شێوەیەکى گونجاو و سەردەمییانە، بتوانن هەموو پێداویستییەکان پڕ بکەنەوە.
سەبارەت بە پەیمانگەکانى مامۆستایانى قۆناغى سەرەتایى، قوتابیانى دەرچووى ناوەندى دەتوانن لەو پەیمانگهیانەدا بخوێنن و ماوەى خوێندنیش دوو ساڵە و، دەرچووانى دهبنه مامۆستای وانەی زمانەکانى مالاوى، چینى، ئینگلیزى و تامیلى و، ئەم پەیمانگەیانەیش زیاتر پەرە بە هەر چوار زمانەکە دەدەن. ئەو قوتابیانەی کە توانیویانە بڕوانامەى ناوەندیى باڵا (ئامادهیی) بەدەست بێنن، بۆ ماوەى ساڵێک لەو پەیمانگهیانە دەخوێنن.
لە لایەکى دیکەوە پەیمانگەکانى ئامادەکردنى مامۆستاى ناوەندى لە مالیزیا، دەبنە دوو بەش: بەشى یەکەم، لە پەیمانگە و نووسینگەکانى ڕاهێنان دەخوێنن. هەروەها ئەو قوتابیانە بۆ کارى مامۆستایەتى وەردەگیرێن، کە دەرچووى ناوەندین و ماوەى خوێندنیش دوو ساڵە. ئەو وانانەى لە پەیمانگەدا دەیخوێنن، زانست و بیرکارى و هەندێک زمان و بوارە کۆمەڵایەتییەکانن و، هەندێک وانەی بازرگانى و ماڵداری و هونەرەکانى پیشەسازیش؛ بۆ ئەوەى کاتێک بڕوانامەیان لەو پەیمانگهیانە بەدەست هێنا، هەمان وانەى پسپۆڕى بڵێنەوە.
بەشى دووەمى پەیمانگەکانى ئامادەکردنى مامۆستاى قوناغى ناوەندیی باڵا (ئامادهیی): لەم بەشەدا قوتابیان بڕوانامەى باڵاى ناوەندییان هەیە و پێوەندی بە کۆلیژى پەروەردەوە دەکەن، کە خوێندن تێیدا بۆ ماوەى سێ ساڵە. پاشان مۆڵەتى باڵایان پێ دەدرێت و، دواتریش دکتۆرا دەخوێنن، بەو پێیەى پسپۆڕییەکیان لە یەکێک لە ماددەکانى خوێندندا هەبێت. بۆ ئەمەیش چەندین کۆلیژ ئامادە دەکرێت؛ وەک کۆلیژى ئاداب و زانست، کە خوێندن تێیاندا سێ ساڵە، یان خۆى ئامادەى خوێندنى زانکۆى دەکات بۆ ماوەى چوار ساڵ، کە دوا ساڵى بۆ پسپۆڕبوونە لە بابەتێکى پەروەردەییدا. لە لایەکى دیکەوە، مالیزیا قوتابیانى بۆ زۆربەى دەوڵەتە عەرەبییەکان دەنێرێت، تا پێوەندیی بە زانکۆکانیانەوە بکەن و، لە وانەى پەروەردەى ئایینى ئیسلام و زمانى عەرەبیدا پسپۆڕى وەربگرن؛ کە نێوەندى ئەو وڵاتانەیش میسرە.
ڕاهێنانى مامۆستایان Ù„Û• کاتى خزمەتدا – Ù„Û• مالیزیا
مالیزیا ماوە ماوە چەندین خولى ڕاهێنان بۆ نوێبوونەوەى زانیارییەکانى مامۆستا لە کاتى خزمەتدا دەکاتەوە؛ ئەمەیش بە مەبەستى باشترکردنیان لە لایەنی پەرەپێدانى زانستى و پیشەگەرییەوە، تا کارەکانیان بە جوانترین شێوە ئەنجام بدەن. بەگشتى بۆ ئەمەیش وەزارەتى پەروەردە و خوێندن، چەندین پرۆگرام بۆ ئەو ئەمانجانەى خوارەوە پێشکەش دەکات:
- دابینکردنى ڕاهێنانى سەرەکیى پێویست بۆ مامۆستایانى ئاÙرەت Ùˆ پیاو و، ڕێکخستنى خولى ڕاهێنان Ù„Û• کاتى خزمەتدا.
- ڕێکخستنى تاقیکردنەوە و ڕاهێنانى مامۆستایان.
- خستنەڕووى ڕێنمایی Ùˆ ڕێسا بۆ پەیمانگەى مامۆستایانى کچان Ùˆ کوڕان، Ú©Û• پەیوەستە بە سیاسەتى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردنى وەزارەتەوە.
- هاوکاریکردنى ئەو کەسانەى بۆ وانەگوتنەوە گونجاون.
- هاوکاریکردنى مامۆستایان بۆ Ú¯Ùتوگۆ سەبارەت بە وانەگوتنەوە Ùˆ ڕێیەکانى وانەگوتنەوە.
کارگێڕیى سیستەمى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا
Ù„Û•Ùˆ کاتەوە Ú©Û• ئەو وڵاتە سەربەخۆیى وەرگرتووە؛ پهروهرده Ùˆ Ùێركردن بهرهو Ù¾ÛŽØ´ چوو، ئەمەش بە چەندین قۆناغدا تێ پەڕیوە. دوا گۆڕانکاریش Ù„Û• ساڵى 1976دا بوو، Ú©Û• تا ئێستا کارى لەسەر دەکرێت. Ù„Û• ڕووی نەتەوەیییەوە وەزارەتى Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیا، لەسەر ئاستى گشتى Ùˆ ناوەنددا، سەرپەرشتیى پەروەردە Ùˆ خوێندن دەکات. هەروەها لەسەر ئاستى هەرێمایەتی، یان لەسەر ئاستى ویلایەتەکانى مالیزیادا کارگێڕییەکى پتەوى Ù„Û• ڕووی سەرپەرشتیکردنی بوارى Ùێرکردندا هەیە، بەڵام Ù„Û• ویلایەتى Ø³Û•Ø¨Ø§Ø Ùˆ سراواکى ڕۆژهەڵاتى مالیزیا، هەموو کارەکان بۆ دەستە پەروەردەیى Ùˆ Ùێرکارییەکان بەجێ دێڵن، بەپێى دەسەڵاتە ناوچەیییەکان Ú©Û• سەرپەشتیى بوارەکانى پەروەردە Ùˆ Ùێرکردن دەکەن، بۆ ئەوەى Ú† شێوازێک Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەو دوو ویلایەتە بگونجێت، بەپێى دۆخەکانیان بەکاریان بێنن. بۆ ئەمەیش، Ù„Û• بهرنامه Ùˆ پرۆگرامی وەزارەتى Ùێرکردن Ùˆ خوێندنی مالیزیادا چوار ئاستى کارگێڕى هەیە و، ئەمەیش لەسەر ئاستى Ùیدراڵی Ùˆ ویلایەت Ùˆ کەرتەکان Ùˆ قوتابخانەکاندایە.
کەرتەکانی Ùێرکارى Ùˆ خوێندنی مالیزیا هیچ پێوەندییەکیان بە هەرێمە کارگێڕییەکانەوە نییە، چونکە لەسەر بنەماى خوێندن Ùˆ Ùێرکردن دادەمەزرێندرێن، Ù†Û•Ú© لەسەر بنەماى پێداویستیى کارگیڕى. لەسەر ئاستى Ùیدراڵیش، وەزارەتى خوێندن Ù„Û• مالیزیا هەموو سیاسەتێکى خوێندن Ú•ÛŽÚ© دەخات؛ واتە لەسەر ئاستى نەتەوەیی، چەندین پلانى خوێندن بۆ خستنەڕووى چەندین Ù¾Ú•Û†Ú˜Û• دادەنێت، Ú©Û• Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئاواتە نیشتمانییەکان Ùˆ ئامانجەکانى بگونجێت. هەروەها چەندین Ù‡ÛŽÚµ بۆ پراکتیکكردنى پرۆگرامى پەروەردە جۆراوجۆرەکان دادەنرێت. چەندین بڕیار لەسەر ئاستى نیشتمانى بۆ دانانى لێژنەکان دێتە ئاراوە، کاريشى پلاندانان Ùˆ بڕیاردانە. هەروەها کارگێڕییەکى پەروەردەیى Ùˆ Ùێرکردن Ù„Û• مالیزیادا هەیە (State Education Department)ØŒ ئەمەیش Ù„Û• هەر چواردە ویلایەتەکەدا هەیە. بۆ سەرۆکایەتیى ئەو کارگێڕییانەیش بەڕێوەبەرێک هەیە، Ú©Û• بەرپرسە Ù„Û• پراکتیکكردنى پرۆگرام Ùˆ Ù¾Ú•Û†Ú˜Û• Ùˆ چالاکییەکان Ù„Û• هەرێم Ùˆ ویلایەتەکاندا.
ئەم کارگێڕییە کۆمەڵێک کارى هەیە، بەم شێوەیەى خوارەوە:
- ڕێکخستن و هەماهەنگیى کارگێڕى لە قوتابخانەکانى ویلایەتەکاندا، بەو پێیەى دەستەى وانەگوتنەوە و کارمەندان و کارى پێدانى هەموو لایەنەکانى خوێندن ئەنجام دەدەن.
- سەرپەرشتیکردنى پرۆگرامە پەروەردەیییەکان.
- داڕشتن و پراکتیکردنى پلانەکانى خوێندن لە ویلایەتەکاندا.
- پێشکەشکردنى ڕاپۆرت بە وەزارەت، سەبارەت بە سیاسەتى خوێندن لە هەر ویلایەتێکدا.
خەرجکردن بۆ Ùێرکردن Ùˆ خوێندن
دەوڵەت پەیوەستە بە دروستکردنى قوتابخانە و پەیمانگە و زانکۆ و دەزگە ڕۆشنبیریی و پەروەردەیییەکانه، تا خوێندن لە هەموو قۆناغەکانى خوێندندا بەخۆڕایى بێت، بۆ ئەوەى هەموو خەرجییەکان لەسەر دەوڵەت بێت. لە لایەکى دیکەوە مالیزیا، هەموو هەوڵیک بۆ پێشکەوتنى خوێندن دەدات؛ بۆ ئەمەیش، لەو ڕێکخراو و وڵاتانەى کە هاوکاریى پێشکەش دەکەن، هاوکارى وەردەگرێت.
یەکێک Ù„Û• خاڵەکانى Ùیدراڵى Ù„Û• مالیزیا لەسەر ئاستى Øکوومەتى Ùیدراڵیدایە؛ بۆیە خوێندن Ùˆ Ùێرکردن یەکێکە Ù„Û• خاڵە سەرەکییەکان، Ú©Û• بە خاڵێکى بنەڕەتى Ùˆ گەوهەرى بۆ هێنانەکایەوەى پەرەپێدانى ئابوورى دادەنرێت. هەروەها مالیزیا بڕواى بەوە هەیە Ú©Û• خوێندن بۆ هەمووان Ù¾ÛŽØ´Ú©Û•Ø´ بکرێت. ئەو قوتابیانەى Ù„Û• ڕووی دارایییەوە تواناى خوێندنیان نییە، دەوڵەت هاوکارییان دەکات، بۆ ئەوەى بەردەوام بن Ù„Û• خوێندن، بەتایبەت بۆ ئەوانەى دەیانەوێت خوێندنى زانکۆ تەواو بکەن.
ئەو هاوکارییانەى Ú©Û• پەیوەستە بە خوێندنى زانکۆییى وڵاتانى دەرەوە، Øکوومەت هاوکاریى قوتابى دەکات، تا خوێندن Ù„Û• وڵاتانى بیانى تەواو بکات، ÙˆÛ•Ú©: زانکۆکانى ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا Ùˆ بریتانیا Ùˆ کەندا Ùˆ ژاپۆن و، میسریش بۆ خوێندنى زانستە ئیسلامییەکان.
مالیزیا هاوکارییەکى دەرەکیش بۆ Ùێرکردن Ùˆ خولەکان وەردەگرێت، Ú©Û• Ù„Û• Ø´ÛŽÙˆÛ•Ù‰ هاوکاریى هونەرى Ùˆ پرۆگرامى ڕاوێژکاریدایە. ئەم هاوکارییانەیش Ù„Û• پرۆگرامى نەتەوە یەکگرتووەکان Ùˆ ڕێکخراوى یۆنیسێ٠و یۆنسکۆ Ùˆ هەندێک دەوڵەتی ÙˆÛ•Ú© ئوسترالیا Ùˆ کەنهدا Ùˆ ژاپۆن Ùˆ بریتانیا وەردەگرێت.
سەبارەت بە کەرتى تایبەت Ùˆ دەزگە Ùˆ ڕێکخراوە ناØکوومییەکان، بە شێوەیەک هاوکارى دەکەن، بەتایبەت لەسەر ئاستەکانى Ùێرکردن Ùˆ خوێندن، تا بتوانن له زانكۆ بخوێنن. Ù„Û•Ù… ڕووەوە Øکوومەت هانى کەرتى تایبەت دەدات، Ù„Û• خەرجییەکانى خوێندن Ùˆ پەروەردەدا بەشدار بن، تا بارى گرانى ئابوورى لەسەر Øکوومەت سووکتر بێت.
ئەنجام:
دەکرێ بە چەند خاڵێک پێشکەوتنى وڵاتى مالیزیا Ù„Û• ڕووی پەروەردە Ùˆ Ùێرکردنەوە بخرێتە ڕوو، بەم شێوەیە:
١- گرینگیدان بە هەموو قۆناغەکانى پڕۆسەى خوێندن و پەروەردە، وەک خاڵێکى وەرچەرخانى پێشکەوتن.
٢- جەختکردنەوە لە دانانى پڕۆژە و پرۆگرامى نوێ، کە لەگەڵ ڕەوڕەوەى پێشکەوتن بگونجێت.
Ù£- دانانى بەرنامە Ùˆ Ù¾Ú•Û†Ú˜Û• بۆ خول Ùˆ ڕاهێنانی مامۆستایان، تا زانیاریى نوێیان بۆ پڕۆسەى Ùێرکردن Ùˆ پەروەردە هەبێت.
٤- دانانى بەرنامە بۆ هەر هەرێم و ویلایەتێک، تا بەپێى دۆخى خۆیان لەنێو پڕۆسەى خوێندندا، ناوچەکەیان پێش بخەن.
٥- دانانى چەندین وانە، کە پێویستە بخوێندرێن، لە تەک ئەو وانانەدا کە قوتابى بۆى هەیە بە ئارەزووى خۆى دەستنیشانیان بکات.
٦- جەختکردنەوە لە بەها نیشتمانی و ئایینییەکان، تا لەنێو پڕۆسەى خوێندندا بەهەند وەربگیرێن.
Ù§- Ùێربوونى زمانى ئینگلیزى، ÙˆÛ•Ú© زمانى دووەم. هاوکات هەموو گەلانى دیکەیش بە زمانى دایکیی خۆیان Ù„Û• مالیزیادا بخوێنن، Ù„Û• تەک ئەوەى زمانى مالیزى، یان مالاوى، ÙˆÛ•Ú© زمانى یەکەم Ùˆ زمانى نیشتمانى دەخوێندرێت.
سەرچاوە:
- بقلم: د. Øمد عبدالÙØªØ§Ø Ø§Ù„Ø²Ú©ÛŒØŒ 2010-03-08 22 /3 /1431ØŒ مجله المعرÙÙ‡ -مملکه العربیه السعودیه.
- التعلیم ÙÛŒ مالیزیا.
- ویکیپدیا.
- ماڵپەڕەکانى ئینتەرنێت.
هەموو مافەکان بۆ penus.krd پارێزراون